عید نوروز از باستانی ترین اعیاد ملی ایرانیان شمرده می شود. در باره تاریخ نوروز گفته می شود وقتی جم پادشاه ایرانی به آذربایجان رسید بر تخت مرصعی رو به خاور نشست و تاج مرصعی بر سر گذاشت که در پرتو طلوع آفتاب درخششی خیره کننده یافت. مردم این روز را روز نو نامیدند و از آن جهت که به زبان پهلوی به «شعاع شید» می گویند نام جم به جمشید مبدل گردید. فردوسی در این باره می سراید:

به جمشید بر گوهر افشاندند                مر آن روز را روز نو خواندند 

نوروز در تاریخ اسلام

زندگی اجتماعی و سیاسی اقتضا می کند که در طول سال روزهایی برای تجمع و انجام مراسم عمومی تعیین شود. تاریخ جوامع گوناگون نیز گواه این گفتار است. مردم حجاز پیش از ظهور اسلام به دلیل نداشتن اجتماعی متشکل و نیز به سبب سلطه مستقیم یا غیر مستقیم سیاسی و نظامی ایران در جزیرة العرب خواه ناخواه تحت تأثیر فرهنگ ملی ایران بودند. از این رو عید نوروز و جشن مهرگان را می شناختند و چه بسا مراسمی نیز برگزار می کردند.

قدیم ترین یادی که از نوروز در دوران اسلام شده، خبری است که به موجب آن در زمان خلافت عمر بن خطاب، هرمزان استاندار خوزستان که مسلمان شده بود، از شیرینی و دیگر اقلام خوان نوروزی، خوانچه ای جهت امام علی بن ابی طالب علیه السلام فرستاد. حضرت از آورندگان پرسید علت فرستادن این خوانچه کدام است، گفتند موجب فرا رسیدن عید نوروز می باشد.  حضرت به مزاح فرمودند: «کل یوم نیروزنا» یعنی هر روز را برایمان نوروز سازید.

علت مهم دیگری که جهت گسترش نوروز و درآمدن این عید در حیطه شعائر اسلامی یاد می شود، تقارن نوروز است با جانشینی امیرالمؤمنین علی علیه السلام توسط پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله. روز جانشینی علی بن ابی طالب علیه السلام در عید غدیر خم، در سال دهم هجری برابر با بیست و نهم حوت (اسفند) است. پژوهش های دانشمندان در شناخت همزمانی رخدادهای شمسی با رویدادهای قمری این سخن را تأیید می کند. بدین روی اهتمام عظیم ایرانیان به نوروز می تواند یک انگیزه بزرگ مذهبی نیز داشته باشد.

همچنین گفته شده در چنین روزی امام علی علیه السلام عاقبت بعد از بیست و پنج سال کناره گیری اجباری به خلافت رسید.

نوروز در فرهنگ اسلامی در زمینه جایگاه عید نوروز در فرهنگ اسلامی و بیان اهل بیت عصمت و طهارت باید گفت اسلام و پیامبر گرامی آن در تایید و یا رد سنن و آداب و رسوم ملی و مذهبی اقوام و جوامع دیگر، دو شرط اساسی و یک شرط توجیهی را همواره در نظر داشتند: اولا: سنتهای پذیرفته شده، مبتنی بر خرافات و آئین های شرک و بت پرستی و ارزشها و قداست های غیر الهی نباشد.

ثانیا: از سنتهایی نباشد که موجب وابستگی سیاسی اجتماعی و ... به بیگانه شود، و یا بنحوی استقلال مسلمین را در ابعاد مختلفش زیر سؤال ببرد تغییر قبله از بیت المقدس به کعبه تا حدود زیادی به این نکته مربوط می شود .

و در آخر: جهت گیری سنتهای معقول و غیر مضر به استقلال نیز، همچون مجموعه بینش توحیدی اسلام، باید معنوی و در جهت متبلور ساختن عبودیت انسان در برابر حق تعالی باشد.

و در نتیجه: مراسمی همانند نوروز و مهرگان، گرچه مبانی خرافی ندارد، و البته این سخن، تایید خرافاتی از قبیل چهارشنبه سوری، سفره هفت سین و مراسم سیزده و ... نیست اما اگر به استقلال فکری فرهنگی اسلام ضربه نزند، و موجب تحت الشعاع قرار گرفتن اعیاد عظیمی همچون فطر و قربان و غدیر نباشد، مشکل ساز نخواهد بود. 

دلایل شرافت نوروز

نوروز اگر چه در فرهنگ باستانی ایرانیان ریشه داشت در رویارویی با فرهنگ خردورز اسلام رنگ ستایش و مُهر تأیید گرفت. برخی از دلایل ارجمندی و احترام نوروز عبارت است از:

1. وارد شدن روایات متعدد در بزرگداشت نوروز.

2. مستحب شمردن غسل و روزه و نمازی خاص به عنوان اعمال ویژه نوروز.

3. سیره عملی رفتار عالمان بزرگ در تعطیلی نوروز و نشستن در منازل و دیدار با مردم و تبریک و تهنیت گفتن به آنان.

4. وارد شدن پاره ای دعاهای ویژه نوروز در کتاب های دعا و تشویق مؤمنان به خواندن آنها.

5. آثار و برکات همراه نوروز همچون نظافت و غبارزدایی دیدار بستگان و دوستان و ... .

اساسا نوروز جشنی فرهنگی است و با زندگی مردم پیوند دارد و چیزی در آن وجود ندارد که اقوام و مذاهب مختلف با آن مخالفت کنند. بدین جهت نوروز با پیدایی اسلام ـ به ویژه در مذهب شیعه ـ مُهر تأیید خورد.

پاره ای از آداب نوروز

می توان در ایام نوروز با انجام برخی اعمال بستری جهت رشد و تعالی خود فراهم کنیم که در اینجا به برخی از آن ها اشاره می کنیم:

1. خواندن نیایش تحویل سال؛با نو شدن طبیعت، از صمیم دل این ندا را برآوریم که: یا مقلب القلوب و الابصار یا مدبر اللیل و النهار یا محوّل الحول و الاحوال حوّل حالنا الی احسن الحال ای قلب کننده قلب ها و چشم ها؛ ای تدبیر کننده شب و روز ای متحول کننده حالات، حال ما را به بهترین حالات متحوّل کن.

2. پوشیدن لباس تمیز؛ امام صادق علیه السلام فرمودند: هنگامی که نوروز آمد، غسل کن و پاکیزه ترین لباس های خود را بپوش و با خوش بوترین عطرها خود را معطر ساز.

3. گشایش در زندگی خانواده؛ برخی سخنان اهل بیت علیهم السلام سرپرست خانواده را به سخاوت و گشایش در زندگی در ایّام عید فرا خوانده تا خاطره ای شیرین و به یاد ماندنی برای اهل خانه به جای ماند و حالت جشن و شادی پیدا کند. روزی شهاب به امام صادق علیه السلام عرض کرد: حق زن بر شوهرش چیست؟ حضرت فرمودند: ...هر میوه ای که مردم از آن می خورند، باید به اهل خانه خود بخوراند و خوراکی را که مخصوص ایام عید است و در غیر ایام به آنها نمی رساند، در ایام عید برای آنان تهیه کند.

4. روزه گرفتن و برپایی نماز؛ امام ششم علیه السلام فرمودند: چه خوب است که در این روز روزه دار باشیم.دستور چهار رکعت نماز، سجده شکر و دعای مخصوص این روز هم مورد سفارش قرار گرفته است.

5. درس عبرت گرفتن؛ توجه کنیم که وارد بهار شده ایم و باید از این دگرگونی طبیعت درس عبرت بگیریم.

6. دید و بازدید؛ از دیگر آداب عید نوروز، دیدار برادران و خواهران مسلمان و آگاهی از شادی ها و اندوه های آنان است. معصوم علیه السلام در این باره می فرماید: این روز نوروز است که مردم در آن اجتماع دارند و همدیگر را ملاقات می کنند ... 

7. بررسی اعمال گذشته؛ بررسی کنیم که یک سال را چگونه سپری کردیم و محاسبه ای انجام دهیم که چه قدر گناه کرده ایم، آبروی چند نفر را بردیم و چقدر کار خیر انجام داده ایم؟ اگر اوصاف زشتی در ما هست، در رفع آنها بکوشیم و اگر کارهای خیری انجام داده ایم، کوشش کنیم که در آینده مداومت داشته باشد.

8. کینه ها را از دل برکنیم؛ با آمدن بهار، باغ دلمان را پر شکوفه کنیم و همراه با باران بهاری زنگار کینه های گذشته را از دل برکنیم و سعی کنیم این قدرت روحی را در برابر افردی که با آنها دشمنی داریم، بیشتر کنیم و محبت آنها را در قلب خود ایجاد کنیم، اگر چه ممکن است آنها به ما بدی کرده باشند.

9. رفتن به اماکن مطهره؛ رفتن به اماکن مطهره مثل حرم ملکوتی حضرت امام رضا علیه السلام از اهمیت والایی برخوردار است.

10. رسیدگی به فقرا؛ با کمک به فقرا، آنان را در شادی خودمان شریک نمائیم.

11. دوری از اسراف؛ از جمله اموری که توجه بدان لازم و ضروری می باشد، این است که در مهمانی دادن و پذیرایی، از اسراف جلوگیری کنیم و بدانیم کمال ما در ولخرجی و سفره های رنگین آن چنانی نیست.

منابع:

نشریه پیام زن ، شماره 181.

مجله کوثر، شماره 13.

ماهنامه افق حوزه، شماره 222.